Κυριακή, Μαρτίου 25, 2007

Ο Karl Popper και η ανοιχτή κοινωνία


O Karl Popper (1902-1994) ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Ασχολήθηκε κυρίως με την φιλοσοφία της επιστήμης αλλά και την πολιτική φιλοσοφία. Είναι περισσότερο γνωστός στους επιστημονικούς κύκλους για το concept της “διαψευσιμότητας” (falsifiability), της ιδέας δηλαδή ότι μια θεωρία μπορεί να γίνει δεκτή ως επιστημονική εφόσον παραμένει δυνατή η απόρριψη της.

Το σημαντικότερο έργο του Popper, “Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της” εκδόθηκε λίγους μήνες μετά το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Στο δίτομο αυτό πόνημα, ο Popper άσκησε σκληρή κριτική στην φιλοσοφία του ολοκληρωτισμού και υπερασπίστηκε την δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη, τα θεμέλια της οποίας πίστευε ότι βρίσκονται στην ατομική ελευθερία.

Μία από τις βασικές ιδέες του Popper ήταν ότι κάθε μορφή ολοκληρωτισμού βασίζεται σε κοινές αρχές, όπως για παράδειγμα ο ιστορικισμός. η θεωρία δηλαδή, κατά την οποία η ιστορία καθορίζεται από σταθερούς νόμους και όχι από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις (με το θέμα αυτό ασχολήθηκε εκτεταμένα στο προηγούμενο βιβλίο του “η φτώχεια του ιστορικισμού”). Οι οπαδοί του κομμουνισμού και του φασισμού παρουσίαζαν με παρόμοιο τρόπο την ανάγκη επιβολής τους στην πορεία της ιστορίας, είτε επρόκειτο για μία εκλεκτή κοινωνική τάξη, είτε για μία εκλεκτή φυλή. Ο Hitler και ο Stalin ισοπέδωναν έτσι την αξία του ατόμου και των ατομικών ελευθεριών.

Το συμπέρασμα του Popper πάνω στη θεωρία του ιστορικισμού ήταν ότι η μελέτη της ιστορίας μπορεί να μας αποκαλύψει απλώς κάποιες τάσεις και πρότυπα, αλλά σε καμία περίπτωση την απόλυτη κατεύθυνση της. Το μέλλον είναι ανοιχτό και εξαρτάται από τις πράξεις μας, όχι από κάποια απατηλή ιστορική αναγκαιότητα.

Στον πρώτο τόμο, ο Popper ασχολείται με τις ιδέες του Πλάτωνα ξαφνιάζοντας και ενοχλώντας ίσως αρκετούς με την παρουσίαση του ως εχθρού της ανοιχτής κοινωνίας, άλλωστε όλοι γνωρίζουν τον Πλάτωνα σαν τον πατέρα της δυτικής φιλοσοφίας. Ο Popper δε σκοπεύει σε καμία περίπτωση να υποβαθμίσει την αξία του Πλάτωνα ως διανοητή και φιλοσόφου, αυτό ωστόσο δεν τον εμποδίζει να ασκήσει κριτική στις ολοκληρωτικές και απολυταρχικές απόψεις του. Ο κοινωνικός σχεδιασμός του Πλάτωνα βασίζεται στις φυσικές ανισότητες των ανθρώπων, δίνοντας περισσότερα δικαιώματα στους βιολογικά “ανώτερους”. Οι παραλληλισμοί με τη ναζιστική θεωρία, είναι κάτι παραπάνω από προφανείς. Για τον Πλάτωνα το άτομο οφείλει να είναι απόλυτα υποταγμένο στο κοινωνικό σύνολο, ενάντια σε κάθε δικαίωμα στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια.

Στον δεύτερο τόμο, ο Popper εξετάζει τις ιδέες των Hegel και Marx, τους οποίους αποκαλεί “ψευδοπροφήτες” ως ένθερμους οπαδούς του ιστορικισμού. Πίστευαν και οι δύο στη νομοτελειακή ολοκλήρωση της ιστορίας, προς την ελευθερία εντός του σύγχρονου κράτους κατά τον Hegel και προς την αταξική κοινωνία, κατά τον Marx. O Popper επιτέθηκε στη διαλεκτική μέθοδο του Hegel, θεωρώντας την αντεπιστημονική και παράλογη, αλλά και στο άτομο του παρουσιάζοντας τον ως καιροσκόπο και τυχοδιώκτη. Η κριτική του απέναντι στον Marx είναι πιο ήπια, καθώς θεωρεί μεν “υλιστική θρησκεία” τον μαρξισμό, που απέτυχε στις προβλέψεις του για την καπιταλιστική κοινωνία, αλλά αναγνωρίζει τις ανθρωπιστικές προθέσεις του προς την υλοποίηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η ανοιχτή κοινωνία του Popper δε βασίζεται σε ψευδείς ιστορικές προφητείες, ούτε στον απόλυτο κοινωνικό σχεδιασμό. Αντιθέτως προάγει την ελευθερία και τις ατομικές ευθύνες των πολιτών. Θεμελιώδες στοιχείο της είναι η αντιμετώπιση των προβλημάτων μέσω των μεταρρυθμίσεων και των συνεχών μεταβολών (piecemeal engineering – τμηματική κοινωνική μηχανική), οι οποίες επέρχονται βήμα-βήμα προκειμένου να είναι δυνατή η συνεχής ανάλυση τους, όπως συμβαίνει και στην επιστημονική έρευνα.

“Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της” αναγνωρίστηκε άμεσα ως σημαντικό φιλοσοφικό έργο, και επηρέασε την μεταπολεμική δημοκρατική σκέψη της Δύσης. Δικαιώθηκε και στην κεντρική-ανατολική Ευρώπη μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών κρατών και οδήγησε στην καθολική αναγνώριση του Popper ως πολιτικού φιλοσόφου και ως πολέμιου της ανελευθερίας.

“Είναι λίγοι εκείνοι που μπορούν να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν μια πολιτική ιδέα, όμως όλοι μας είμαστε άξιοι να την κρίνουμε”
Περικλής


Πηγές:

Robert Zimmer – Η πύλη των φιλοσόφων, Εκδόσεις Κονιδάρης 2006

Karl Popper - Wikipedia

3 σχόλια:

Kelsos είπε...

Θα έλεγα ότι βρήκα αρκετά ενδιαφέρον το άρθρο, και πράγματι ενδιαφέρουσες τις ιδέες που παρουσιάζονται.

Ανώνυμος είπε...

ενδιαφέρον.
μου είναι σχετικά γνωστό το έργο του κυρίως από παραπομπές σε πολιτικο-κοινωνικές αναλύσεις-άρθρα.
Έχω πολλές επιφυλάξεις ως προς την οικονομική ελευθερία μέσα στο κοινωνικό (δυτικής κοινωνίας) γίγνεσθαι, αλλά μην μου δίνεις σημασία, οι επιφυλάξεις μου αυτές δεν είναι προϊόν μελέτης του έργου του. Οι παραπομπές (άρα και θέσεις του)μου έχουν εμένα δηλώσει κάτι με το οποίο μάλλον δεν μπορώ να συμφωνήσω. Λέω μάλλον γιατί, όπως οφείλω, κρατώ πισινή...

Derevirn είπε...

@ roidis:

Κι εγώ κρατώ τις επιφυλάξεις μου ως προς την (απόλυτη) ελευθερία των αγορών, αλλά θεωρώ απαραίτητη την εκμετάλλευση της δυναμικότητας τους, για την ανάπτυξη και την ευημερία των κοινωνιών. Όσον αφορά τον Popper πάντως, δε στέκομαι τόσο στον οικονομικό φιλελευθερισμό του, αλλά στο πάθος του για τις ατομικές ελευθερίες και την έχθρα του προς τον ολοκληρωτισμό. Τι είναι αυτό με το οποίο διαφωνείς σχετικά με τις υπόλοιπες θέσεις του;